DZWON OKRĘTOWY

Dzwon okrętowy był/jest używany na jednostkach pływających do celów sygnalizacyjnych. Wybija się przy jego użyciu tzw. szklanki oraz sygnały mgłowe, poruszając serce dzwonu za pomocą ringabuliny. Członkom załogi bicie w dzwon umożliwiało orientację w czasie oraz sygnalizowało momenty zmiany wachty. Z dzwonem okrętowym wiąże się wiele morskich tradycji m.in. zdjęcie bandery oraz dzwonu to ostatnie czynności, które kończą życie statku.


dzwonniczka z dzwonem na replice Hermione

Zanim zaczęto używać dzwonów na statkach i okrętach, przez długi czas służyły do różnych celów na lądzie. Niewielkie dzwony znane były już w starożytności w cywilizacjach śródziemnomorskich: używano ich zarówno w czasie religijnych uroczystości, jak i w życiu codziennym. Ich kształt był zbliżony do elipsoidy lub beczki, a wykonywano je z kilku warstw blachy łączonych nitami. Dzwony te nie miały serca, uderzano w nie z zewnątrz.


dzwon Cutty Sark

Pierwsza wzmianka o dzwonie wyposażonym w serce pochodzi dopiero z końca VI w. Mniej więcej w tym czasie dzwony weszły do użytku kościelnego. Zgodnie z tradycją kościelną odlewaniem pierwszych dzwonów w Europie miał zajmować się święty Fornerkus, biskup z Trim - obecnie patron ludwisarzy. W VII w. wraz z chrześcijaństwem dzwony rozpowszechniły się w Europie Zachodniej. Najczęściej ostrzegały przed grożącymi niebezpieczeństwami: napadem wrogów, czy przed żywiołami, uświetniały także ceremonie dworskie. Nieco później, po wprowadzeniu pierwszych zegarów wieżowych, które nie miały jeszcze tarcz i wskazówek, dźwięki dzwonów akcentowały godziny i kwadranse.



Z upływem lat wykształciła się typowa forma dzwonu oraz materiał stosowany do jego odlewania. Korpus wykonywano ze spiżu: stopu miedzi z 20-25% dodatkiem cyny, serce zaś z żelaza.



Dźwięki dzwonów, konkurujące z dźwiękami rogów, trąb czy bębnów, zaczęto wykorzystywać również na morzu. Według źródeł angielskich pierwsze dzwony na północnoeuropejskich statkach stosowano w XIII w. Wieszano je na pokładzie rufowym. W angielskim inwentarzu z lat 1420-1422, sporządzonym dla statku "Thomas de la Tours", zamieszczono wzmiankę o "jednym dzwonie do marynarskich wacht". Inne dokumenty z tego okresu mówią o obecności dzwonów na okrętach Henryka VII (1457-1509), określając je jako dzwony okrętowe lub zegarowe.

Schematy ewolucji dzwonnic okrętowych w XVII i XVIII w.



Istotnym momentem w rozpowszechnieniu dzwonów na żaglowcach był przełom XV i XVI w., kiedy to postęp w budownictwie okrętowym i nawigacji umożliwił rejsy w coraz odleglejsze strony świata. Ówczesna nawigacja opierała się na dokładnych (jak na tamte czasy) pomiarach czasu w celu ustalenia długości geograficznej. Równocześnie z pomiarem czasu za pomocą zegarów piaskowych stosowano uderzenia w dzwon. Miało to być świadectwem rzetelności prowadzonych przez całą dobę pomiarów i odwracania o 180° zegara po przesypaniu się piasku z górnego pojemnika. Członkom załogi natomiast bicie w dzwon umożliwiało orientację w czasie oraz sygnalizowało momenty zmiany wachty.



Dzwony okrętowe stosowano również do innych celów w miarę nabywania przez załogi coraz większego doświadczenia w żegludze. Dźwięk dzwonów był więc sygnałem alarmowym: wzywał na pokład załogę oraz ostrzegał o zbliżaniu się brandera (okrętu wypełnionego materiałem łatwopalnym, powodującego pożar wśród jednostek wroga).



Dzwony miały także istotny wpływ na bezpieczeństwo żeglugi we mgle i w pochmurną noc, sygnalizując zbliżającym się jednostkom obecność innego statku. Zabobonni żeglarze w XV-XVI w. wierzyli, że dźwięki dzwonów odstraszają potwory i demony, które zamieszkują morskie głębiny. Jeszcze w "Traktacie o dzwonach" z 1721 r. pisano o wykorzystaniu dzwonów do odpędzania burz, piorunów oraz demonów powietrza.



Z chwilą opracowania regulaminów oraz ukształtowania się zwyczajów w poszczególnych flotach zanikały niektóre funkcje dzwonów, a w ich miejsce pojawiały się nowe. l tak dzwonem sygnalizowano: rozpoczęcie manewru odbijania statku i alarm bojowy, a także przekazywano sygnały z dziobu na mostek. Uderzeniami w dzwon informowano również o dostrzeżeniu świateł nawigacyjnych. W niektórych flotach przyjął się zwyczaj, że dzwon wzywał o godz. 18.00 na wieczorną modlitwę, a zaraz po niej zapraszał załogę na kolację.



Rola dzwonu wzrosła, o czym już wspomniano, kiedy za jego pomocą oznaczano upływający czas. Używanie znanych już w średniowieczu zegarów obciążnikowych było na statkach niemożliwe ze względu na kołysanie zakłócające pracę urządzenia. Wynalezione później zegary sprężynowe były natomiast niedokładne. Tak więc przez kilka stuleci do określania długości geograficznej posługiwano się zegarami piaskowymi: półgodzinowymi, godzinowymi i cztero-godzinowymi (te ostatnie odmierzały czas trwania jednej wachty). Każdorazowo informacje o odwróceniu pojemnika zegara sygnalizowano odpowiednią liczbą uderzeń w dzwon. Zwyczaj ten utrzymał się do dzisiaj na żaglowcach i okrętach wojennych. Zegary piaskowe natomiast - począwszy od XVIII w. - zastępowano dokładnymi chronometrami.



W ciągu wieków ustalił się sposób sygnalizowania półgodzin i godzin wybijaniem tzw. "szklanek" (nazwa pochodzi od szklanego pojemnika zegara piaskowego), czyli dwóch następujących po sobie szybkich uderzeń w dzwon, prawie zlewających się ze sobą. Jedno uderzenie to pół "szklanki". l tak punktualnie o godz. 04, 08, 12, 16, 20, 24 (godziny zmiany wacht) wybija się cztery "szklanki" - cztery podwójne uderzenia. Pół godziny później wybija się pół "szklanki", po kolejnej półgodzinie całą "szklankę" itd., co pół godziny dodając pół "szklanki". Każda godzina wybijana zawsze całą "szklanką". Cały cykl znowu zamyka się o godzinach: 04, 08, 12, 16, 20, 24.
Pod koniec XVIII w. w marynarce brytyjskiej pojawiła się drobna zmiana w tym systemie. Otóż godzinę 18.30 zamiast pięcioma uderzeniami w dzwon (dwie i pół "szklanki") zaczęto sygnalizować tylko jednym. Wiąże się to z wykroczeniem przeciwko dyscyplinie okrętowej, kiedy to sygnałem do buntu na jednym z okrętów stojących w 1797 r. w Nore było pięć uderzeń w dzwon. Bunt został stłumiony, jednak pamięć o nim przetrwała w postaci zredukowanej liczby uderzeń.


Prince, Royal James, 1671

W dzwon uderzano, podobnie jak dzisiaj, za pomocą najkrótszej liny na żaglowcu, tzw. ringbuliny. Jest to majstersztyk specjalistów od robót linowych i węzłów.



Stopniowo coraz więcej flot regulowało praktykę uderzania w dzwon odpowiednimi przepisami. Międzynarodowe zasady przyjęto na konferencji w Waszyngtonie w 1889 r. By zapobiegać zderzeniom statków na morzu, opracowano punkt o używaniu dzwonów np. w warunkach złej widoczności.
Z obowiązku wyposażania statków w dzwony i ich używania została zwolniona Turcja. Ze względów religijnych zezwolono tureckim statkom na stosowanie bębnów.